Zofia Grudzi\u0144ska: przy wszystkich niefortunnych skutkach pseudo-reformy edukacji, ma ona jedn\u0105 korzy\u015b\u0107: oto jej wdra\u017canie i zwi\u0105zane z nim problemy podsycaj\u0105 publiczne zainteresowanie tematyk\u0105.<\/p>\n
<\/p>\n
Jest przy tym ca\u0142kowicie zrozumia\u0142e, \u017ce dyskutuje si\u0119 o konkretnych kwestiach. Warto jednak pomy\u015ble\u0107 bardziej ca\u0142o\u015bciowo, by kiedy otworzy si\u0119 okno na autentyczne zmiany, mie\u0107 ju\u017c temat niejako \u201eprzegadany\u201d. Dlatego Obywatele dla Edukacji pracuj\u0105 nad rekomendacjami dla ca\u0142ego systemu edukacji.<\/p>\n
W tym nurcie warto przedstawi\u0107 koncepcj\u0119 szko\u0142y, kt\u00f3rej funkcjonowanie jest ca\u0142kowicie odmienne od dotychczasowej, gdy\u017c opiera si\u0119 na zupe\u0142nie innej od dotychczasowej strukturze programowo-ideologicznej i jest propozycj\u0105 przekszta\u0142cenia obowi\u0105zuj\u0105cego obecnie systemu w oparciu o zmiany w aktualnym prawie o\u015bwiatowym.<\/p>\n
Szko\u0142a powinna<\/b><\/i>…: uczy\u0107, wychowywa\u0107, wspiera\u0107 w rozwoju<\/p>\n
Skar\u017cymy si\u0119 na<\/b><\/i>…: poziom wynik\u00f3w nauczania, zachowanie uczni\u00f3w i atmosfer\u0119 w szko\u0142ach, niedojrza\u0142o\u015b\u0107 absolwent\u00f3w i brak przygotowania do samodzielnego \u017cycia<\/p>\n
Co mo\u017cna zmieni\u0107<\/b><\/i>…: umo\u017cliwi\u0107 szkole sprawniejsze wype\u0142nianie swojej misji Jak generowa\u0107 zmiany<\/b><\/i>…: poprzez zwi\u0119kszenie autonomii szk\u00f3\u0142; danie im mo\u017cliwo\u015bci kszta\u0142towania w\u0142asnych instrument\u00f3w programowych i procedur oceniania; zezwolenie na wi\u0119kszy udzia\u0142 uczni\u00f3w w decydowaniu o sposobach funkcjonowania szko\u0142y.<\/p>\n
Ciemno\u015b\u0107 widz\u0119, ciemno\u015b\u0107…<\/b><\/p>\n
Jak to jest, \u017ce zaliczamy kolejne reformy, ewoluujemy cywilizacyjnie, mamy do dyspozycji \u015brodki technologiczne, o jakich naszym poprzednikom si\u0119 nie \u015bni\u0142o \u2013 i ponosimy coraz wi\u0119ksze pora\u017cki? Nie warto ju\u017c nawet chwali\u0107 si\u0119 telewizj\u0105 pod wszystkimi strzechami, Internet otworzy\u0142 ju\u017c nie tyle okno, co ca\u0142y balkon na \u015bwiat \u2013 i m\u0142odzi ludzie nie umiej\u0105 si\u0119 sk\u0142adnie wypowiedzie\u0107? Co wi\u0119cej, nie maj\u0105 potrzeby si\u0119 wypowiada\u0107 na \u017caden temat wa\u017cniejszy od najnowszych eksces\u00f3w raper\u00f3w czy wyniku meczu pi\u0142ki no\u017cnej?<\/p>\n
Nie tylko poziom wykszta\u0142cenia zaczyna napawa\u0107 trosk\u0105. Prawdziwe przera\u017cenie ogarnia, kiedy si\u0119 spojrzy na szko\u0142\u0119 jako zbiorowisko ludzkie. Cieszymy si\u0119, gdy statystyki wzrostu agresji i autoagresji m\u0142odych obywateli spowalniaj\u0105, ale tendencja wzrostowa si\u0119 utrzymuje. Dzieci w czasie przerw nieustannie si\u0119 przepychaj\u0105, kopi\u0105 i bij\u0105, a zapytane, czemu tak post\u0119puj\u0105, odpowiadaj\u0105 ze szczerym zdziwieniem: \u201eMy si\u0119 przecie\u017c bawimy!\u201d Starsi ju\u017c si\u0119 nie bawi\u0105 \u2013 agresywne zachowania zosta\u0142y zinternalizowane jako automatyczne reakcje na nieprzyjazne czy nieznane bod\u017ace. Bezradni nauczyciele pytaj\u0105, jak radzi\u0107 sobie ze zbuntowanym uczniem, kt\u00f3ry wie, \u017ce nie dysponuj\u0105 naprawd\u0119 skutecznym narz\u0119dziem dyscyplinowania. Nie mo\u017cna bowiem w\u0142a\u015bciwie wydali\u0107 ze szko\u0142y, zwr\u00f3cona uwaga spotyka si\u0119 z chamsk\u0105 czy lekcewa\u017c\u0105c\u0105 odzywk\u0105, a z\u0142e stopnie dla coraz mniejszej liczby stanowi\u0105 jakikolwiek problem \u2013 z wyj\u0105tkiem oczywi\u015bcie ko\u0144c\u00f3wki roku, kiedy to do szk\u00f3\u0142 wkraczaj\u0105 falangi oburzonych czy zap\u0142akanych rodzic\u00f3w; albo kiedy sami nauczyciele postanawiaj\u0105 \u201eprzepu\u015bci\u0107\u201d, \u017ceby si\u0119 w ko\u0144cu pozby\u0107 ze szko\u0142y podstarza\u0142ego sz\u00f3stoklasisty. Smutna wiadomo\u015b\u0107: teraz trzeba b\u0119dzie czeka\u0107 jeszcze dwa lata\u2026<\/p>\n
Oczywi\u015bcie s\u0105 szko\u0142y, by\u0107 mo\u017ce nawet jest ich coraz wi\u0119cej, w kt\u00f3rych atmosfera nie przypomina pola bitwy. Ale by\u0142oby oczekiwa\u0107, \u017ce z ust przeci\u0119tnego wychowanka przeci\u0119tnej szko\u0142y padn\u0105 takie s\u0142owa: \u201eUroczyste zako\u0144czenie roku szkolnego jest zawsze fajn\u0105 zabaw\u0105 \u2013 szkoda tylko, \u017ce to oznacza, \u017ce jutro zostajemy w domu, bo w domu nie jest tak interesuj\u0105co, jak tutaj\u201d (Hylda Sims, by\u0142a uczennica szko\u0142y Summerhill w Anglii).<\/p>\n
Poprawy nie przynios\u0105 tablice interaktywne ani apele \u201ebudz\u0105ce narodow\u0105 dum\u0119\u201d. Nasze postulaty mo\u017cna by stre\u015bci\u0107 w jednym: wi\u0119cej autonomii dla szko\u0142y. W praktyce oznacza to, \u017ce ka\u017cda szko\u0142a mia\u0142aby prawo kreowa\u0107 w\u0142asne programy nauczania i tworzy\u0107 w\u0142asne warunki realizacji tych\u017ce, a wi\u0119c decydowa\u0107 nie tylko o dzwonkach i wewn\u0119trznych systemach oceniania, ale te\u017c o tym, czy w og\u00f3le dzieli\u0107 uczni\u00f3w na klasy, jakie s\u0105 przedmioty wyk\u0142adane w szkole. To nauczyciele i dyrektorzy danej plac\u00f3wki znaj\u0105 potrzeby swoich uczni\u00f3w, specyfik\u0119 lokalnego \u015brodowiska, realne mo\u017cliwo\u015bci swojej gminy \u2013 i powinno im si\u0119 umo\u017cliwi\u0107 podejmowanie decyzji, kt\u00f3re by\u0107 mo\u017ce b\u0119d\u0105 tre\u015bciowo odmienne od decyzji rady szko\u0142y w s\u0105siednim powiecie.<\/p>\n
W\u0142a\u015bciwie za\u015b powy\u017csze zdanie nie wyczerpuje ca\u0142ej prawdy. Jest jedna grupa spo\u0142eczna, kt\u00f3ra powinna zosta\u0107 dopuszczona do wsp\u00f3\u0142decydowania o kszta\u0142cie lokalnej szko\u0142y, jako \u017ce sk\u0142ada si\u0119 z os\u00f3b najlepiej znaj\u0105cych swoje potrzeby i mo\u017cliwo\u015bci: chodzi tu o samych uczni\u00f3w. Mowa wi\u0119c o szkole wsp\u00f3\u0142rz\u0105dzonej przez wszystkich zainteresowanych – przy czym w s\u0142owie \u201ewsp\u00f3\u0142rz\u0105dzona\u201d najwi\u0119kszy nacisk pada na przedrostek.<\/p>\n
W ustawie o obowi\u0105zku szkolnym m\u00f3wi si\u0119 o prawie rodzic\u00f3w do wyboru szko\u0142y innej ni\u017c publiczna, dodatkowo Konstytucja zapewnia im \u201ewychowanie dzieci zgodnie z w\u0142asnymi przekonaniami\u201d, przy czym \u201ewychowanie to powinno uwzgl\u0119dnia\u0107 stopie\u0144 dojrza\u0142o\u015bci dziecka, a tak\u017ce wolno\u015b\u0107 jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania\u201d. Mam g\u0142\u0119bokie przekonanie, \u017ce istniej\u0105ca struktura szkolnictwa nie daje nam okazji do realizowania sugerowanej w tych aktach prawnych autonomii w zakresie sposobu realizacji obowi\u0105zku szkolnego. Wyb\u00f3r jest podobny do tego, jaki na pocz\u0105tku dwudziestego wieku oferowa\u0142 potencjalnym nabywcom produkowanych przez siebie samochod\u00f3w Ford, mawiaj\u0105c, i\u017c \u201emo\u017cna mie\u0107 wehiku\u0142 w dowolnym kolorze pod warunkiem, \u017ce b\u0119dzie to kolor czarny\u201d. Tak i rodzice mog\u0105 dla dzieci wybra\u0107 \u201edowolny rodzaj obowi\u0105zku szkolnego\u201d pod warunkiem, \u017ce b\u0119dzie to szko\u0142a realizuj\u0105ca podstaw\u0119 programow\u0105 Ministerstwa Edukacji Narodowej, w dodatku oparta o ustaw\u0119 reguluj\u0105c\u0105 spos\u00f3b oceniania tzw. znacz\u0105cego (obowi\u0105zkowa skala stopni na koniec roku).<\/p>\n
Gdyby naprawd\u0119 szanowa\u0107 \u201epodmiotowo\u015b\u0107 ucznia\u201d, to trzeba by powa\u017cnie potraktowa\u0107 odr\u0119bno\u015b\u0107 zainteresowa\u0144 i usposobie\u0144 i tak zaprojektowa\u0107 plac\u00f3wk\u0119 edukacyjn\u0105, by nasze dzieci mog\u0142y zajmowa\u0107 si\u0119 tym, co naprawd\u0119 by je poci\u0105ga i gdzie mog\u0142yby w spos\u00f3b istotny wp\u0142ywa\u0107 na swoje \u015brodowisko, to jest uczestniczy\u0107 w procesie podejmowania realnych decyzji dotycz\u0105cych regulaminu owego miejsca i wzajemnych stosunk\u00f3w wszystkich os\u00f3b w nim przebywaj\u0105cych. Trzeba by si\u0119 zdoby\u0107 na \u015bmia\u0142o\u015b\u0107 dopuszczenia, by uczniowie nie realizowali homogenicznego programu obowi\u0105zuj\u0105cego w ka\u017cdym mie\u015bcie i ka\u017cdej wiosce. Wed\u0142ug niego Wojtek z Pcimia musi maj\u0105c jedena\u015bcie lat wkuwa\u0107 te same tre\u015bci dotycz\u0105ce historii co Ania z Katowic a siedmioletnia Kasia musi uczy\u0107 si\u0119 abecad\u0142a w tym samym tempie, co jej r\u00f3wie\u015bnik Rafa\u0142. Bardzo to dziwne, je\u015bli przypomnie\u0107 sobie, co stanowi kamie\u0144 w\u0119gielny pediatrii i psychologii rozwoju dzieci\u0119cego \u2013 \u017ce nie ma w\u0142a\u015bciwie poj\u0119cia \u201enormy rozwojowej\u201d, \u017ce Kasia mo\u017ce by\u0107 zdrowa maj\u0105c 130 centymetr\u00f3w wzrostu w tym samym wieku, w kt\u00f3rym Wojtek dosi\u0119ga zaledwie 100 centymetr\u00f3w; \u017ce jedno dziecko lubi czyta\u0107 i ma wrodzony mechanizm poznawczy oparty o narz\u0119dzia wizualno-imaginacyjne, a drugie jest r\u00f3wnie naturalnie obdarzone talentem manualnym i ma niespo\u017cyt\u0105 ciekawo\u015b\u0107 praktycznego aspektu otaczaj\u0105cego je \u015bwiata.<\/p>\n
Rodzice dzieci, kt\u00f3re nie osi\u0105gn\u0119\u0142y \u201ewieku szkolnego\u201d realizuj\u0105 spontaniczny program nauczania i wychowania dyktowany przez potrzeby i zainteresowania samego dziecka i jako\u015b wszystkie pi\u0119ciolatki opanowuj\u0105 niesamowicie trudn\u0105 sztuk\u0119 bieg\u0142ego pos\u0142ugiwania si\u0119 ojczystym j\u0119zykiem, chodzenia i uprawiania sport\u00f3w wymagaj\u0105cych koordynacji ruchowej (jazda na rowerze, pi\u0142ka no\u017cna, p\u0142ywanie), rysowania i \u015bpiewu, logicznego kojarzenia relewantnych dla nich fakt\u00f3w i okoliczno\u015bci, interpretowania otaczaj\u0105cego je \u015bwiata, nie m\u00f3wi\u0105c ju\u017c o rozwoju emocjonalnym wi\u0119zi spo\u0142ecznych na poziomie rodziny i koleg\u00f3w z podw\u00f3rka czy przedszkola.<\/p>\n
Dlaczego wi\u0119c szko\u0142a nie mo\u017ce kontynuowa\u0107 pi\u0119knej tradycji poszanowania odmienno\u015bci zainteresowa\u0144, uzdolnie\u0144 i tempa dorastania? Czemu nie mo\u017ce by\u0107 tym miejscem, jakie postulowa\u0142a pani Anna Radziwi\u0142\u0142 pisz\u0105c, \u017ce \u201dnadrz\u0119dnym celem szko\u0142y, a wi\u0119c i nauczyciela, jest sprzyjanie i wspomaganie rozwoju osoby, jej rozwoju intelektualnego i osobowo-moralnego\u201di<\/a><\/sup>? Ponownie czyni\u0119 domy\u015blny uk\u0142on w stron\u0119 urz\u0119dnik\u00f3w i uprzedzaj\u0105c zarzut, i\u017c szalenie trudno by\u0142oby indywidualizowa\u0107 i otwiera\u0107 tak skomplikowan\u0105 struktur\u0119 dodaj\u0119, \u017ce chodzi te\u017c o pieni\u0105dze. Du\u017ce szko\u0142y to rzeczywi\u015bcie kombinaty, w kt\u00f3rych niemal niemo\u017cliwe s\u0105 jakiekolwiek ruchy humanizuj\u0105ce z\u0142o\u017con\u0105 maszyneri\u0119 \u201ewychowania i edukacji\u201d. Setki dzieci, dziesi\u0105tki nauczycieli, zbyt ma\u0142a liczba sal lekcyjnych rodzi potrzeb\u0119 podporz\u0105dkowania interesu jednostki interesom instytucji. C\u00f3\u017c, przynajmniej dziecko od male\u0144ko\u015bci uczy si\u0119 \u015bwiata, w jakim przysz\u0142o mu \u017cy\u0107. Nam, doros\u0142ym, wypada jednak zastanowi\u0107 si\u0119, czy nie pora skoncentrowa\u0107 wysi\u0142ki na d\u0105\u017ceniu do zmiany bezosobowej, zetatyzowanej egzystencji w tzw. spo\u0142ecze\u0144stwie cywilizowanym? Nale\u017ca\u0142oby wi\u0119c zacz\u0105\u0107 od stworzenia dzieciom miejsca, gdzie mog\u0142yby zachowa\u0107 autonomi\u0119 i odwag\u0119 realizacji swojej odr\u0119bno\u015bci. Takie osoby po doj\u015bciu do doros\u0142o\u015bci umia\u0142yby zapewne zmienia\u0107 niedobre wzorce spo\u0142eczne rodem z epoki industrializacji.<\/p>\n Przypatrzmy si\u0119 jeszcze raz s\u0142owom pani Radziwi\u0142\u0142. Szko\u0142a powinna wspomaga\u0107 rozw\u00f3j osoby. Nie jest jej celem formowa\u0107 dziecko na jakikolwiek obraz i podobie\u0144stwo, wedle jakichkolwiek dyktat\u00f3w pedagog\u00f3w, cho\u0107by kieruj\u0105cych si\u0119 dobrymi intencjami. Pami\u0119tajmy, jakie miejsce jest nimi wybrukowane i nie upierajmy si\u0119, by je tworzy\u0107 dla kolejnych pokole\u0144 naszych dzieci! Pozw\u00f3lmy im realizowa\u0107 w\u0142asn\u0105 \u015bcie\u017ck\u0119 dorastania \u201eintelektualnego i osobowo-moralnego\u201d \u2013 a to oznacza mi\u0119dzy innymi odej\u015bcie od program\u00f3w nauczania, obowi\u0105zkowych dla poszczeg\u00f3lnych \u201eetap\u00f3w\u201d i zako\u0144czonych r\u00f3wnie obowi\u0105zkowym i takim samym dla wszystkich podmiot\u00f3w procesu nauki sprawdzianem. Dodatkowo, niejako na marginesie, warto zwr\u00f3ci\u0107 uwag\u0119, \u017ce pani Radziwi\u0142\u0142 nie u\u017cy\u0142a s\u0142owa \u201edziecko\u201d ani \u201eucze\u0144\u201d, m\u00f3wi\u0105c o podmiotach, dla kt\u00f3rych szko\u0142y si\u0119 w og\u00f3le tworzy, lecz s\u0142owa \u201eosoba\u201d \u2013 co sugeruje traktowanie z szacunkiem takim samym, jakie obowi\u0105zuje w stosunku do pe\u0142noletniego obywatela naszego kraju, kt\u00f3ry np. woli prac\u0119 aptekarza od in\u017cyniera teren\u00f3w zielonych i ma prawo czyni\u0107 wszelkie wysi\u0142ki, by kszta\u0142ci\u0107 si\u0119 w tym a nie innym kierunku i w miar\u0119 mo\u017cliwo\u015bci rynkowych tak\u0105\u017c podj\u0105\u0107 kiedy\u015b prac\u0119.<\/p>\n Wnioski praktyczne nasuwaj\u0105 si\u0119 same. Nie tyle \u201enale\u017cy ten czy inny przedmiot wykre\u015bli\u0107 z podstawy programowej\u201d. Nale\u017cy wykre\u015bli\u0107 poj\u0119cie podstawy programowej jako obowi\u0105zku i zast\u0105pi\u0107 je poj\u0119ciem \u201eobowi\u0105zku szko\u0142y w zakresie facylitacji proces\u00f3w poznawczych\u201d (nie wspominaj\u0105c o wspieraniu rozwoju emocjonalnego i spo\u0142ecznego, kt\u00f3re obecne \u201eramowe\u201d podej\u015bcie po prostu uniemo\u017cliwia).<\/p>\n Rozpatruj\u0105c przyczyny, dla kt\u00f3rych edukacja powszechna staje si\u0119 coraz mniej wydolna w zaspokajaniu realnych potrzeb spo\u0142ecznych, Carl Rogers zauwa\u017cy\u0142, \u017ce niebagatelnym powodem jest olbrzymie przyspieszenie, z jakim ludzko\u015b\u0107 zdobywa now\u0105 wiedz\u0119ii<\/a><\/sup>. R\u00f3wnolegle do rosn\u0105cego tempa zmian maleje skuteczno\u015b\u0107 tradycyjnej szko\u0142y w wyposa\u017caniu uczni\u00f3w w narz\u0119dzia pozwalaj\u0105ce na pomy\u015blne funkcjonowanie w otaczaj\u0105cym \u015bwiecie. Z pocz\u0105tkiem ery informatycznej przyspieszenie zacz\u0119\u0142o narasta\u0107 w lawinowym tempie i obecnie ca\u0142okszta\u0142t wiedzy o \u015bwiecie zmienia si\u0119 gruntownie co pi\u0119\u0107 lat, o ile nie co roku. Tak wi\u0119c przy tradycyjnym, transmisyjnym modelu nauczania nie ma szans, by absolwent posiada\u0142 wiedz\u0119 aktualn\u0105. Ta radykalna zmiana dotyczy nie tylko nauk \u015bcis\u0142ych i technologii, bo ca\u0142okszta\u0142t wiedzy w dziedzinach bardziej humanistycznych, jak socjologia i ekonomia, te\u017c podlega coraz szybszym przemianom. Nie trzeba wielkiego wysi\u0142ku intelektualnego, by zauwa\u017cy\u0107 podobny trend na polu nauk humanistycznych, jak psychologia oraz w odniesieniu do kultury – czy to wysokiej, czy popularnej. Nie osta\u0142 si\u0119 nawet taki bastion tradycji, jak historia, gdy\u017c wraz z tym, jak ewoluuj\u0105ce i coraz doskonalsze narz\u0119dzia badawcze pozwalaj\u0105 na g\u0142\u0119bszy wgl\u0105d w wydarzenia, zmienia si\u0119 obraz naszej przesz\u0142o\u015bci.<\/p>\n Jak ma si\u0119 w takiej sytuacji zachowa\u0107 szko\u0142a? Rogers postuluje nieobce autorom polskiej reformy o\u015bwiaty z 1999 roku zmiany w uj\u0119ciu g\u0142\u00f3wnego celu dydaktycznego szko\u0142y: ma nim by\u0107 nie tyle przekazywanie informacji, co uczenie sposobu docierania do informacji i pos\u0142ugiwanie si\u0119 ni\u0105 na rozmaite sposoby, w zale\u017cno\u015bci od zadania. R\u00f3wnolegle za\u015b wydaje si\u0119 najzupe\u0142niej oczywiste, \u017ce taka zmiana umo\u017cliwia odej\u015bcie od sztywnych program\u00f3w. Wyobra\u017amy sobie bowiem szko\u0142\u0119, w kt\u00f3rej uczniowie uczyliby si\u0119 przede wszystkim zadawa\u0107 celowe pytania, poznawaliby narz\u0119dzia gromadzenia danych, badania rzeczywisto\u015bci, analizy wniosk\u00f3w i tworzenia nowych dyskurs\u00f3w. Ten \u201eprzedmiot\u201d stanowi\u0142by podstaw\u0119 oferty programowej. Nast\u0119pnie za\u015b ka\u017cdy ucze\u0144 m\u00f3g\u0142by realizowa\u0107 procesy poznawcze w wybranych dziedzinach. \u201eAle dziecko nie wie jeszcze, kim chce by\u0107 w przysz\u0142o\u015bci; trzeba je wykarmi\u0107 wiedz\u0105 o wielu rodowodach dyscyplinarnych, by mog\u0142o dobrze wybra\u0107 zaw\u00f3d.\u201d Kszta\u0142cenie interdyscyplinarne w proponowanym kszta\u0142cie daje mo\u017cliwo\u015b\u0107 uzupe\u0142niania wykszta\u0142cenia fachowego w dowolnym kierunku. Znamy wielu ludzi, kt\u00f3rzy dzi\u0119ki elastyczno\u015bci i umiej\u0119tno\u015bci uczenia si\u0119 przez ca\u0142e \u017cycie opanowali kilka zawod\u00f3w.<\/p>\n Elastyczna oferta programowa to zaledwie jeden z mo\u017cliwych manewr\u00f3w otwieraj\u0105cych szkolnictwo na now\u0105 rzeczywisto\u015b\u0107. Drugim, by\u0107 mo\u017ce nawet wa\u017cniejszym elementem szko\u0142y autonomicznej, jest zasada wsp\u00f3\u0142rz\u0105dzenia plac\u00f3wk\u0105 przez wszystkie osoby z niej korzystaj\u0105ce.<\/p>\n Dla kogo istnieje szko\u0142a? Przede wszystkim dla uczni\u00f3w. Oni wi\u0119c powinni mie\u0107 g\u0142os we wszystkim, co dotyczy jej funkcjonowania. Oto kolejny postulat, kt\u00f3ry mo\u017ce brzmie\u0107 prowokacyjnie. Przyzwyczaili\u015bmy si\u0119 bowiem do samorz\u0105du uczniowskiego, kt\u00f3ry ma w\u0142adz\u0119 skromn\u0105, o ile nie ca\u0142kiem iluzoryczn\u0105. Czasami bywa \u201epraw\u0105 r\u0119k\u0105 dyrektora\u201d, czyli swoist\u0105 uczniowsk\u0105 pi\u0105t\u0105 kolumn\u0105. W niekt\u00f3rych szko\u0142ach w gestii tego organu le\u017c\u0105 kwestie porz\u0105dkowe, w innych uczniowie podejmuj\u0105 ciekawe inicjatywy, s\u0105 szko\u0142y, w kt\u00f3rych m\u0142odociani dzia\u0142acze zdo\u0142ali wykroi\u0107 sobie ca\u0142kiem spor\u0105 nisz\u0119 decyzyjn\u0105 \u2013 ale ich dzia\u0142alno\u015b\u0107 nadal pozostaje pod nadzorem wyznaczonego pedagoga. Nigdy te\u017c ich g\u0142osy nie licz\u0105 si\u0119 na r\u00f3wni z g\u0142osami nauczycieli (kt\u00f3rych g\u0142osy z kolei s\u0105 zaledwie symbolicznej wagi, o ile by sprzeciwia\u0142y si\u0119 zdaniu dyrekcji). Nie jest to wi\u0119c wsp\u00f3\u0142rz\u0105dzenie, raczej parodia samostanowienia.<\/p>\n Skoro pragniemy, by dzisiejsi uczniowie przej\u0119li w przysz\u0142o\u015bci pa\u0142eczk\u0119 w m\u0105drym<\/b><\/i> zarz\u0105dzaniu krajem, musimy da\u0107 im szans\u0119, by nauczyli si\u0119 wsp\u00f3\u0142decydowa\u0107. Dzisiaj jest tak, \u017ce jednostki obdarzone dostateczn\u0105 si\u0142\u0105 charakteru, by uchroni\u0107 swoj\u0105 autonomi\u0119 i zachowa\u0107 niezale\u017cno\u015b\u0107 s\u0105d\u00f3w, nale\u017c\u0105 cz\u0119sto do tzw. uczni\u00f3w konfliktowych, a je\u015bli nie opanowali sztuki dyplomacji, wnet dostaj\u0105 etykietk\u0119 rozrabiak\u00f3w. Najbardziej ceni si\u0119 pos\u0142usze\u0144stwo i potakiwanie. Nauczyciele niemal boj\u0105 si\u0119 da\u0107 uczniom szans\u0119 zadawa\u0107 jakiekolwiek pytania, c\u00f3\u017c dopiero m\u00f3wi\u0107 o zg\u0142aszaniu konkretnych postulat\u00f3w! Podobno dzieci i m\u0142odzie\u017c nie s\u0105 do\u015b\u0107 odpowiedzialni, by im mo\u017cna zawierzy\u0107 w zakresie rz\u0105dzenia tak skomplikowanym tworem, jakim jest szko\u0142a. Ciekawe, \u017ce praktyka realizowana od dziesi\u0105tk\u00f3w lat w kilkudziesi\u0119ciu szko\u0142ach demokratycznych na ca\u0142ym \u015bwiecie dowodzi, \u017ce jest inaczej. U nas obiegowa opinia powiada, \u017ce uczniowie mog\u0105 co najwy\u017cej decydowa\u0107 o dyskotekach i wydawaniu gazetki szkolnej. W demokratycznej szkole Hadera w Izraelu… s\u0105 w\u0142adni, by decydowa\u0107 o zatrudnieniu personelu!<\/p>\n Aleksander Neill, za\u0142o\u017cyciel legendarnej ju\u017c szko\u0142y Summerhill, niemal sto lat temu opar\u0142 jej funkcjonowanie o zebranie og\u00f3lne, na kt\u00f3rym ka\u017cdy obecny ma jeden r\u00f3wnorz\u0119dny g\u0142os \u2013 niewa\u017cne, czy jest to ucze\u0144, czy dyrektor. Uznawa\u0142 rozgraniczenie istniej\u0105ce mi\u0119dzy \u015bwiatem dzieci i doros\u0142ych, lecz zamiast wyci\u0105ga\u0107 z tego wniosek taki, i\u017c doro\u015bli s\u0105 zobligowani do kontrolowania \u015bwiata dzieci, by zapobiec przewidywanym rzeziom i katastrofom, zaj\u0105\u0142 odmienn\u0105 postaw\u0119: pozwoli\u0142 dzieciom na swobod\u0119 w zarz\u0105dzaniu swoj\u0105 sfer\u0105 wp\u0142yw\u00f3w. Jak pisa\u0142 dwadzie\u015bcia lat temu znawca tematu, kt\u00f3ry kilkakrotnie odwiedza\u0142 szko\u0142\u0119 w Summerhill: \u201eSzko\u0142a czerpie dum\u0119 z faktu, \u017ce si\u0119 nie zmieni\u0142a. W latach dziewi\u0119\u0107dziesi\u0105tych wci\u0105\u017c panuje w niej ta sama atmosfera wolno\u015bci i szcz\u0119\u015bcia. […] Summerhill nie jest miejscem, gdzie dzieci maj\u0105 nieograniczon\u0105 swobod\u0119 robienia, co im si\u0119 podoba. […] Uczni\u00f3w obowi\u0105zuj\u0105 liczne zasady, a kto je \u0142amie, nara\u017ca si\u0119 na ukaranie […] R\u00f3\u017cnica polega na tym, \u017ce zasady s\u0105 tworzone przez og\u00f3lne zebranie i to ono te\u017c stanowi o ewentualnych karach. W zebraniu uczestnicz\u0105 niemal wszyscy przebywaj\u0105cy w szkole, wi\u0119c wi\u0119kszo\u015b\u0107 uczestnik\u00f3w stanowi\u0105 dzieci. Jest wi\u0119c dla wszystkich oczywiste, \u017ce autorytet nie spoczywa w r\u0119kach doros\u0142ych.\u201diii<\/a><\/sup><\/p>\n Z kolei obszerne studium przeprowadzone w latach dziewi\u0119\u0107dziesi\u0105tych w Wielkiej Brytanii pod auspicjami ministerstwa edukacji dowiod\u0142o, \u017ce w szko\u0142ach realizuj\u0105cych tzw. program wsp\u00f3\u0142uczestnictwa absencja jest znacz\u0105co ni\u017csza, a wyniki egzamin\u00f3w ko\u0144cowych lepsze, ni\u017c w prowadzonych w spos\u00f3b tradycyjny (dla wywa\u017cenia proporcji analiz por\u00f3wnywano dane szk\u00f3\u0142, do kt\u00f3rych ucz\u0119szczaj\u0105 uczniowie znajduj\u0105cy si\u0119 w podobnej sytuacji socjo-ekonomicznej). Uczniowie tych szk\u00f3\u0142 cz\u0119sto m\u00f3wili te\u017c o doskona\u0142ej atmosferze i niskim poziomie stresu zwi\u0105zanego ze sprawdzianami i egzaminami. Nierzadko pada\u0142y takie sformu\u0142owania: \u201eSzkoda wraca\u0107 do domu\u201d; \u201eWakacje s\u0105 za d\u0142ugie\u201div<\/a><\/sup>. Jakim kontrastem jest coroczna manifestacja szcz\u0119\u015bcia na granicy euforii, ogarniaj\u0105ca naszych uczni\u00f3w (i nauczycieli) pod koniec czerwca! Jest to moment dog\u0142\u0119bnie smutny, gdy\u017c \u015bwiadczy o dotkliwej pora\u017cce szko\u0142y. Je\u015bli przebywamy w miejscu, gdzie czujemy si\u0119 dobrze i gdzie wolno nam robi\u0107 co\u015b interesuj\u0105cego \u2013 czemu mieliby\u015bmy si\u0119 cieszy\u0107, \u017ce musz\u0119 to mi\u0142e zaj\u0119cie przerwa\u0107 a\u017c na dwa miesi\u0105ce?<\/p>\n Co wi\u0119cej – wsp\u00f3\u0142uczestnictwo nie jest modernistyczn\u0105 czy postmodernistyczn\u0105 nowalijk\u0105. Charles Dickens, wspominaj\u0105c w\u0142asne dzieci\u0144stwo sp\u0119dzone w kilku dziewi\u0119tnastowiecznych szko\u0142ach, wzdycha: \u201eSzko\u0142a doktora Stronga by\u0142a wy\u015bmienita, tak r\u00f3\u017cna od szko\u0142y pana Creakle\u2019a, jak dobro od z\u0142a wcielonego. We wszystkim odnoszono si\u0119 w niej do honoru i wrodzonego dobra ch\u0142opc\u00f3w […] chyba, \u017ce dowiedli ich braku. Wszyscy czuli\u015bmy, \u017ce mamy udzia\u0142 w zarz\u0105dzaniu tej plac\u00f3wki […] wnet wi\u0119c przywi\u0105zywali\u015bmy si\u0119 do niej […] i uczyli\u015bmy z w\u0142asnej woli, chc\u0105c przynie\u015b\u0107 jej zaszczyt.\u201dv<\/a><\/sup><\/p>\n Szko\u0142a, w kt\u00f3rej g\u0142os nauczyciela wa\u017cy si\u0119 na r\u00f3wni z g\u0142osem dziecka, a doros\u0142y pozbawiony jest autorytetu z mianowania? To zaproszenie do dyscyplinarnej rozwi\u0105z\u0142o\u015bci, to si\u0119 musi \u017ale sko\u0144czy\u0107 \u2013 b\u0119d\u0105 si\u0119 sprzeciwia\u0107 nauczyciele. Bez mo\u017cliwo\u015bci karania nie ma kontroli, a bez kontroli mo\u017ce si\u0119 zdarzy\u0107 wszystko. Je\u015bli w szko\u0142ach ro\u015bnie poziom agresji, to odpowiedni\u0105 reakcj\u0105 jest zaostrzenie systemu penitencjarnego. Tak s\u0105dzi wielu pedagog\u00f3w, kt\u00f3rzy w mojej opinii powinni sobie szybko znale\u017a\u0107 inny zaw\u00f3d (najlepiej taki, kt\u00f3ry nie wymaga kontaktu z dzie\u0107mi). Bowiem brak im dw\u00f3ch cech, kt\u00f3re mieli wszyscy wielcy obro\u0144cy m\u0142odo\u015bci: Bertrand Russel, Korczak, A.S. Neill \u2013 wiary w inherentn\u0105 moralno\u015b\u0107 cz\u0142owieka i odwagi, by pozwoli\u0107 dziecku samodzielnie rozwija\u0107 i doskonali\u0107 sw\u00f3j w\u0142asny system warto\u015bci.<\/p>\n Istnieje mo\u017cliwo\u015b\u0107, by postulat wsp\u00f3\u0142zarz\u0105dzania stopi\u0142 si\u0119 z postulatem elastycznych program\u00f3w szkolnych: mo\u017cemy wykorzysta\u0107 znany nam ze \u015bwiata komputer\u00f3w efekt \u201eshare-ware\u201d, by nauczanie unowocze\u015bni\u0107 (nie mam tu na my\u015bli tre\u015bci, lecz spos\u00f3b organizacji procesu), zwi\u0119kszaj\u0105c jednocze\u015bnie jego skuteczno\u015b\u0107.<\/p>\n Badaniavi<\/a><\/sup> wykaza\u0142y, \u017ce przy tradycyjnym modelu uczenia si\u0119 metod\u0105 biernego przyswajania zapami\u0119tujemy oko\u0142o 5% materia\u0142u (tyle pozosta\u0142o ka\u017cdemu z nas ze szkolnych tortur, o ile nie uruchomili\u015bmy w p\u00f3\u017aniejszym okresie procesu recyclingu czy pog\u0142\u0119biania wiedzy w danej dziedzinie). Inne techniki (wizualizacja, uczenie poprzez do\u015bwiadczenie itp.) w r\u00f3\u017cnym stopniu zwi\u0119kszaj\u0105 szanse trwa\u0142ego przyswojenia materia\u0142u; ale zdecydowanym zwyci\u0119zc\u0105 w tej rywalizacji o efektywno\u015b\u0107 jest… nauczanie. Dlaczego nauczyciele przewa\u017cnie dobrze znaj\u0105 przedmiot, kt\u00f3ry wyk\u0142adaj\u0105? Nie dlatego, i\u017cby byli geniuszami, lecz dlatego, \u017ce go ucz\u0105.<\/p>\n Wyobra\u017amy wi\u0119c sobie ol\u015bniewaj\u0105co proste rozwi\u0105zanie: wsp\u00f3\u0142-nauczanie. Rodzaj szkolnej kooperatywy wiedzy czy ekspertyzy. Wsp\u00f3lnie z uczniami zainteresowanymi nauk\u0105 historii okre\u015blamy dzia\u0142y czy tematy, nad kt\u00f3rymi zamierzamy si\u0119 pochyli\u0107 w danym roku szkolnym (semestrze, miesi\u0105cu…). Sporz\u0105dzamy swoist\u0105 \u201emap\u0119 terenu\u201d poprzez ustalenie listy problem\u00f3w \u2013 dziel\u0105c zakres materia\u0142u na mniejsze jednostki. Nast\u0119pnie ustalmy wraz z uczniami, kto chcia\u0142by si\u0119 podj\u0105\u0107 opracowania kt\u00f3rego tematu, tworzymy grafik termin\u00f3w, by potem z ka\u017cdym uczniem indywidualnie om\u00f3wi\u0107 dost\u0119pne \u017ar\u00f3d\u0142a, spos\u00f3b opracowania zagadnienia, ewentualne trudno\u015bci. Za\u0142o\u017c\u0119 si\u0119, \u017ce uczniowie oka\u017c\u0105 si\u0119 nierzadko lepszymi, bardziej pomys\u0142owymi i empatycznymi na potrzeby koleg\u00f3w nauczycielami ni\u017c by\u015bmy si\u0119 spodziewali. Oczywi\u015bcie nauczyciel w ka\u017cdej chwili mo\u017ce uzupe\u0142ni\u0107 luki, zaproponowa\u0107 jakie\u015b dygresje, wesprze\u0107 kulej\u0105ce sesje.<\/p>\n Efekty s\u0105 wielop\u0142aszczyznowe. Po pierwsze, w takim procesie przyswajanie materia\u0142u si\u0119ga nawet 95 % dla ucz\u0105cego, a dzi\u0119ki poczuciu wsp\u00f3\u0142w\u0142adzy nad procesem r\u00f3wnie\u017c odbiorcy mog\u0105 z \u0142atwo\u015bci\u0105 zwi\u0119kszy\u0107 ch\u0142onno\u015b\u0107 przyswajania. Po drugie, uczniowie s\u0105 wsp\u00f3\u0142tw\u00f3rcami programu i procesu, ucz\u0105c si\u0119 refleksji, \u015bwiadomego doboru problematyki, rozpoznawania w\u0142asnych zainteresowa\u0144, wsp\u00f3\u0142dzia\u0142ania, odpowiedzialno\u015bci, empatii, konstruktywnej krytyki i wielu innych umiej\u0119tno\u015bci, kt\u00f3re w tradycyjnym modelu edukacyjnym s\u0105 w najlepszym razie zepchni\u0119te na drugi plan, a cz\u0119\u015bciej ca\u0142kowicie ignorowane i w rezultacie obumieraj\u0105. Po trzecie, wszyscy s\u0105 w wi\u0119kszym lub mniejszym stopniu zaanga\u017cowani czynnie, co prowadzi do drastycznego spadku liczby \u201ewykrocze\u0144\u201d natury dyscyplinarnej. Dodatkowo ka\u017cdy ucze\u0144 pracuje na miar\u0119 swoich rzeczywistych mo\u017cliwo\u015bci, kt\u00f3re sam okre\u015bla. Na pocz\u0105tku bywaj\u0105 z tym trudno\u015bci, bo to kolejna praktyczna umiej\u0119tno\u015b\u0107, kt\u00f3ra przyda si\u0119 w \u017cycie bardziej, ni\u017c recytowanie dat panowania poszczeg\u00f3lnych kr\u00f3l\u00f3w. W ten spos\u00f3b nauczyciel \u201ema z g\u0142owy\u201d problem klas o tzw. mieszanym poziomie czy to wiedzy, czy potencja\u0142u. Propozycja jest oparta na do\u015bwiadczeniu i raportach uzyskanych od nauczycieli oraz obserwacjach prowadzonych w szko\u0142ach du\u0144skich i brytyjskich.<\/p>\n Nie nale\u017cy opisanego modelu traktowa\u0107 jako nienaruszalnej \u015bwi\u0119to\u015bci, bo sama zasada autonomii stanowi, i\u017c ka\u017cda szko\u0142a wypracowuje w\u0142asne formy funkcjonowania zale\u017cne od specyfiki potrzeb i \u015brodowiska. Prawdopodobnie decyduje te\u017c specyfika danego przedmiotu i dynamika danej grupy uczni\u00f3w, dlatego nale\u017ca\u0142oby zostawi\u0107 nauczycielom jak najdalej posuni\u0119t\u0105 autonomi\u0119 w kszta\u0142towaniu procedur post\u0119powania.<\/p>\n Wielu praktyk\u00f3w jest za zniesieniem struktury egzaminacyjnej, kt\u00f3rej jedyn\u0105 racj\u0105 bytu upatruj\u0105 w uzasadnianiu konieczno\u015bci utrzymywania nakazowego systemu nauczania. Ale to temat na odr\u0119bny artyku\u0142, wi\u0119c pozosta\u0144my w \u015bwiecie test\u00f3w i matur. Czy konieczno\u015b\u0107 zdawania ujednoliconych egzamin\u00f3w nie podwa\u017ca zasadno\u015bci elastycznego programu nauczania?<\/p>\n Bynajmniej. Na szczyt g\u00f3ry mog\u0105 bowiem prowadzi\u0107 rozmaite \u015bcie\u017cki, jak powiada chi\u0144ski poeta i filozof, Lao Tse, a kt\u00f3rego s\u0142owa pobrzmiewaj\u0105 echem w esejach dwudziestowiecznego pedagoga francuskiego, Celestyna Freinetavii<\/a><\/sup>. Je\u015bli tylko wiadomo, gdzie ten szczyt si\u0119 znajduje, to znaczy je\u015bli format egzaminu b\u0119dzie jasno i przejrzy\u015bcie opisany \u2013 drog\u0119 dochodzenia do niego mo\u017cna pozostawi\u0107 samym zainteresowanym. O ile tylko b\u0119d\u0105 widzieli rzeczywisty sens przygotowa\u0144, z pewno\u015bci\u0105 nie zawiod\u0105. By\u0107 mo\u017ce nie wszyscy dojd\u0105 do celu w tym samym czasie, ale przynajmniej ka\u017cdy osi\u0105gnie maksimum swoich mo\u017cliwo\u015bci. I to b\u0119dzie autentycznym osi\u0105gni\u0119ciem edukacyjnym, w przeciwie\u0144stwie do mno\u017cenia iluzorycznych statystyk i sztucznego zani\u017cania poziomu egzamin\u00f3w ko\u0144cowych, by mog\u0142a je zda\u0107 \u201eprzyzwoita\u201d liczba efektywnych analfabet\u00f3w.<\/p>\n Bowiem, jak powiada\u0142 Freinet, \u201emo\u017cna konia doprowadzi\u0107 do koryta, mo\u017cna mu nawet zanurzy\u0107 pysk w wodzie, ale nie da si\u0119 go zmusi\u0107 do picia\u201dviii<\/a><\/sup>.<\/p>\n Nie zmuszajmy wi\u0119c, lecz stw\u00f3rzmy struktur\u0119, kt\u00f3ra pozwoli wszystkim cieszy\u0107 si\u0119 codziennym kontaktem i odrobin\u0119 \u017ca\u0142owa\u0107, gdy nadejd\u0105 wakacje…<\/p>\nPartnerstwo w rz\u0105dzeniu<\/h2>\n
Sp\u00f3\u0142dzielnia wiedzy<\/h2>\n
Egzaminy \u2013 czemu nie?<\/h2>\n