Jak zadawa\u0107 prace domowe, \u017ceby pom\u00f3c si\u0119 uczy\u0107 dzieciom z rodzin i region\u00f3w o ni\u017cszym kapitale ekonomicznym, kulturowym i pozycji spo\u0142ecznej? To by\u0142o jedno z pyta\u0144 poddanych dyskusji w ramach projektu „Plan dla Edukacji”<\/b><\/p>\n

<\/p>\n

Prace zadawane do domu – je\u015bli jest ich zbyt du\u017co i nie s\u0105 dobrze wymy\u015blone i om\u00f3wione –\u00a0 zniech\u0119caj\u0105 wszystkie dzieci do nauki, a dodatkowo pog\u0142\u0119biaj\u0105 r\u00f3\u017cnice edukacyjne mi\u0119dzy uczniami. Wynika to mi\u0119dzy innymi z mniejszego wsparcia procesu edukacyjnego dziecka w domach o ni\u017cszym statusie spo\u0142eczno-ekonomicznym, ni\u017cszego wykszta\u0142cenia rodzic\u00f3w, mniejszej liczby ksi\u0105\u017cek w domu, a tak\u017ce gorszego dost\u0119pu do internetu, komputera czy kom\u00f3rek.\u00a0<\/span><\/p>\n

 <\/p>\n

Jak wynika z bada\u0144 OECD co najmniej 20% procesu uczenia si\u0119 zachodzi poza szko\u0142\u0105 – przy odrabianiu prac domowych i na zaj\u0119ciach dodatkowych. W obu przypadkach uczniowie z rodzin z wy\u017cszym kapita\u0142em ekonomicznym, kulturowym i pozycj\u0105 spo\u0142eczn\u0105 s\u0105 wyra\u017anie uprzywilejowane. Dzieci z ubo\u017cszych dom\u00f3w maj\u0105 wi\u0119cej problem\u00f3w z odrabianiem lekcji z kilku wa\u017cnych powod\u00f3w. Po pierwsze s\u0105 cz\u0119\u015bciej zaj\u0119te pomoc\u0105 w gospodarstwie czy opiek\u0105 nad m\u0142odszym rodze\u0144stwem, a w przypadku nastolatk\u00f3w – coraz cz\u0119\u015bciej tak\u017ce dorywczymi zaj\u0119ciami zarobkowymi. Zostaje im zwykle mniej czasu na nauk\u0119 w domu. Ponadto warunki, w jakich te dzieci ucz\u0105 si\u0119 w domu s\u0105 wyra\u017anie gorsze – rzadko maj\u0105 one\u00a0 w\u0142asny pok\u00f3j czy cho\u0107by wyodr\u0119bnion\u0105, cich\u0105, przeznaczon\u0105 na w\u0142asny rozw\u00f3j przestrze\u0144. Co wi\u0119cej, zwykle nie mog\u0105 one liczy\u0107 na pomoc rodzic\u00f3w, kt\u00f3rzy ze wzgl\u0119du na w\u0142asne kompetencje, nie s\u0105 w stanie wsp\u00f3lnie z dzieckiem odrobi\u0107 skomplikowanego zadania, podsun\u0105\u0107 odpowiedniej lektury czy pom\u00f3c znale\u017a\u0107 w\u0142a\u015bciwe \u017ar\u00f3d\u0142o informacji w internecie.\u00a0<\/span><\/p>\n

 <\/p>\n

Dodatkowo, zw\u0142aszcza dzieci wiejskie, maj\u0105 znacznie gorszy dost\u0119p do sieci, ze wzgl\u0119du na s\u0142absze po\u0142\u0105czenia internetowe i gorszy sprz\u0119t komputerowy. Nie s\u0105 w stanie sprawnie i szybko\u00a0 wyszuka\u0107 potrzebnych do rozwi\u0105zania jakiego\u015b zadania czy problemu informacji, przygotowa\u0107 prezentacji czy pracowa\u0107 z innymi na wsp\u00f3lnych dokumentach \u201cw chmurze\u201d. Na \u015bwiecie coraz cz\u0119\u015bciej m\u00f3wi si\u0119 w tym kontek\u015bcie o \u201chomework gap\u201d, czyli przepa\u015bci w odrabianiu zada\u0144 domowych, wynikaj\u0105cej w\u0142a\u015bnie z gorszego dost\u0119pu do sieci i s\u0142abszych urz\u0105dze\u0144 (komputer\u00f3w, tablet\u00f3w czy smartfon\u00f3w) i by temu zaradzi\u0107 uruchamia si\u0119 specjalne programy adresowane do spo\u0142eczno\u015bci i dzieci natrafiaj\u0105cych na t\u0119 barier\u0119.<\/span><\/p>\n

 <\/p>\n

Warto zwr\u00f3ci\u0107 uwag\u0119, \u017ce dzieci z ubo\u017cszych rodzin cz\u0119sto nie mog\u0105 nawet skorzysta\u0107 z telefonicznej pomocy kole\u017canek i koleg\u00f3w, np. z powodu braku telefonu lub braku \u015brodk\u00f3w na swoim koncie. W odrobieniu trudniejszych zada\u0144 nie pomagaj\u0105 im korepetytorzy, co cz\u0119sto zdarza si\u0119 w bardziej zamo\u017cnych domach uczennic i uczni\u00f3w starszych klas.\u00a0<\/span><\/p>\n

 <\/p>\n

Powstaje wi\u0119c spirala: dzieci z mniejszymi szansami edukacyjnymi mniej korzystaj\u0105 z odrabiania prac domowych, wykonuj\u0105 je niech\u0119tnie i w spos\u00f3b niezadowalaj\u0105cy, s\u0105 wi\u0119c coraz gorzej oceniani przez nauczycieli i przez samych siebie, a rezultacie coraz bardziej si\u0119 zniech\u0119caj\u0105 i coraz gorzej si\u0119 ucz\u0105. Pog\u0142\u0119bia\u0107 to mo\u017ce dodatkowo r\u00f3\u017cnice w pozycji spo\u0142ecznej dzieci z \u201clepszych\u201d i \u201cgorszych\u201d dom\u00f3w w klasie i szkole.\u00a0<\/span><\/p>\n

 <\/p>\n

Co nale\u017cy zrobi\u0107?<\/b><\/p>\n

 <\/p>\n

Istniej\u0105 r\u00f3\u017cne strategie, by przerwa\u0107 t\u0119 spiral\u0119 – oto kilka propozycji, skierowanych g\u0142\u00f3wnie do nauczycieli i dyrektor\u00f3w szk\u00f3\u0142, niekiedy tak\u017ce rodzic\u00f3w.\u00a0<\/span><\/p>\n

 <\/p>\n

Zadania domowe odrabiamy… w szkole<\/b> – z do\u015bwiadcze\u0144 innych kraj\u00f3w, a tak\u017ce nielicznych polskich szk\u00f3\u0142 wynika, \u017ce problem ten cz\u0119\u015bciowo przynajmniej rozwi\u0105zuje zapewnienie dzieciom mo\u017cliwo\u015bci odrabiania zada\u0144 domowych w szkole – po lekcjach, np. w formie \u201cklub\u00f3w\u201d czy zaj\u0119\u0107 dodatkowych. Warto zadba\u0107, by w takich formach pracy uczestniczyli uczniowie o r\u00f3\u017cnych kompetencjach, nie tylko ci najs\u0142absi, tak by ich nie stygmatyzowa\u0107, a r\u00f3wnocze\u015bnie wykorzysta\u0107 formu\u0142\u0119 wzajemnego uczenia si\u0119. Nauczyciele mog\u0105 pe\u0142ni\u0107 w nich funkcj\u0119 opiekuna i \u201ccoacha\u201d, nawet je\u015bli ucz\u0105 tylko jednego przedmiotu, a zadania domowe s\u0105 ze wszystkich\u2026 Mo\u017cna tak\u017ce organizowa\u0107 takie \u201ckluby\u201d z konkretnych przedmiot\u00f3w, np. matematyki czy j\u0119zyka polskiego – wtedy uczniowie z r\u00f3\u017cnych klas korzystaj\u0105 z pomocy nauczyciela wybranego przedmiotu.\u00a0<\/span><\/p>\n

 <\/p>\n

Mniej prac domowych dla wszystkich <\/b>– jak wynika z mi\u0119dzynarodowych bada\u0144 polskie dzieci sp\u0119dzaj\u0105 \u015brednio tygodniowo 6,8 godzin, znacznie wi\u0119cej ni\u017c uczniowie w Finlandii czy innych krajach skandynawskich. Na ten problem zwracaj\u0105 uwag\u0119 same dzieci, ich rodzice, wielu nauczycieli, a nawet Rzecznik Praw Dziecka. Nie zostawia to czasu na w\u0142asne zaj\u0119cia, zabaw\u0119 z r\u00f3wie\u015bnikami, \u017cycie rodzinne, a w przypadku dzieci z ubo\u017cszych dom\u00f3w, odrabianie lekcji wchodzi w konflikt z zaj\u0119ciami domowymi. Coraz wi\u0119cej szk\u00f3\u0142 na ca\u0142ym \u015bwiecie, nie tylko w Finlandii, ale tak\u017ce Australii czy Stanach Zjednoczonych rezygnuje z zadawania do domu. <\/span>Od kilku lat w coraz wi\u0119kszej liczbie szk\u00f3\u0142 podstawowych nie zadaje si\u0119 prac pisemnych do domu lub wprowadza si\u0119 zasad\u0119 dobrowolno\u015bci – odrabiaj\u0105 je tylko ci, kt\u00f3rzy chc\u0105. W domu uczniowie wykonuj\u0105 d\u0142u\u017csze autorskie projekty na tematy, kt\u00f3re ich samych interesuj\u0105. Z kolei w innych szko\u0142ach przyjmuje si\u0119 – zwykle tak\u017ce po wys\u0142uchaniu g\u0142os\u00f3w uczni\u00f3w i rodzic\u00f3w pewne ograniczenia, dotycz\u0105ce liczby zada\u0144 w tygodniu i ich rozmiar\u00f3w. Tego typu inicjatywy zwi\u0119kszaj\u0105 szanse, \u017ce praca uczennic i uczni\u00f3w w domu b\u0119dzie bardziej sensowna i efektywna. Warto doda\u0107, \u017ce sami nauczyciele maj\u0105 du\u017co w\u0105tpliwo\u015bci, jak uczyni\u0107 ten system bardziej racjonalnym – wyrazem tego jest cho\u0107by ich inicjatywa z 2018 roku pod has\u0142em \u201cZadaj\u0119 z sensem\u201d.<\/span><\/p>\n

 <\/p>\n

Adekwatny stopie\u0144 trudno\u015bci <\/b>– z bada\u0144 edukacyjnych wiadomo, \u017ce zadanie, przed kt\u00f3rym staje ucze\u0144 nie powinno by\u0107 ani zbyt \u0142atwe, ani zbyt trudne. Przyjmuje si\u0119, \u017ce \u0107wiczenie wykonywane na lekcji powinna mie\u015bci\u0107\u00a0 si\u0119 w tzw. \u201cstrefie najbli\u017cszego rozwoju\u201d, czyli by\u0107 trudne do samodzielnego rozwi\u0105zania za pierwszym razem, ale mo\u017cliwe do zrobienia ze wskaz\u00f3wkami nauczyciela (lub kole\u017canki czy kolegi). Zadanie domowe mo\u017ce polega\u0107 na utrwaleniu zdobytych w szkole wiedzy i umiej\u0119tno\u015bci, nie powinno jednak by\u0107 prostym odtwarzaniem szkolnych zada\u0144, a z drugiej strony nie mo\u017ce by\u0107 zbyt trudne, zupe\u0142nie nie do zrobienia. Zadania zbyt \u0142atwe s\u0105 nu\u017c\u0105ce, a za trudne – zniech\u0119caj\u0105 i dezorientuj\u0105. Optymalne s\u0105 zadania przynajmniej cz\u0119\u015bciowo uwzgl\u0119dniaj\u0105ce wyniesione z lekcji kompetencje uczni\u00f3w, zadanie kt\u00f3re mo\u017cna rozwi\u0105za\u0107 w wersji \u0142atwiejszej i trudniejszej czy bardziej rozwini\u0119tej. Nale\u017cy oczywi\u015bcie zach\u0119ca\u0107 wszystkich do zmierzenia si\u0119 tak\u017ce z zadaniem dodatkowym, pami\u0119taj\u0105c, \u017ce nawet same pr\u00f3by rozwi\u0105zania, nie zako\u0144czone sukcesem, rozwijaj\u0105 my\u015blenie i inne kompetencje wa\u017cne dla uczenia si\u0119 przez ca\u0142e \u017cycie (patrz m.in. badania Carol Dweck).\u00a0\u00a0\u00a0<\/span><\/p>\n

 <\/p>\n

Zadanie domowe nie wymaga pomocy innych<\/b> – skoro wsparcie rodzic\u00f3w czy starszego rodze\u0144stwa jest w przypadku dzieci z ubo\u017cszych dom\u00f3w ma\u0142o prawdopodobne, zadania domowe nie mog\u0105 zak\u0142ada\u0107 pomocy rodzic\u00f3w lub innych os\u00f3b (np. korepetytora). Mo\u017cna oczywi\u015bcie w konkretnych sytuacjach prosi\u0107 rodzic\u00f3w o pomoc, ale w taki spos\u00f3b, by wszystkie dzieci mia\u0142y podobne szanse w jej uzyskaniu (np. pomoc w znalezieniu kasztan\u00f3w, opowie\u015b\u0107 o \u017cyciu codziennym w stanie wojennym). Niekt\u00f3re zadania domowe z definicji wymagaj\u0105 wsparcia innych, np. kole\u017canek i koleg\u00f3w – piszemy o tym poni\u017cej.\u00a0\u00a0\u00a0\u00a0<\/span><\/p>\n

 <\/p>\n

Zespo\u0142owe zadania domowe <\/b>– w polskiej szkole obowi\u0105zuje nadal nies\u0142uszne przekonanie, \u017ce prace domowe musz\u0105 by\u0107 wykonywane i oceniane indywidualnie. Tymczasem we wsp\u00f3\u0142czesnym \u015bwiecie coraz wi\u0119cej zada\u0144 i projekt\u00f3w wykonuje si\u0119 zespo\u0142owo, w ma\u0142ych lub wi\u0119kszych grupach. Warto wi\u0119c przygotowa\u0107 m\u0142odych ludzi do takiej pracy, zadaj\u0105c np. zadania do wykonania w parach, tr\u00f3jkach czy wi\u0119kszych zespo\u0142ach. Wymaga to rzecz jasna dopasowania zadania i czasu wykonania do konkretnej sytuacji (np. uczniowie mieszkaj\u0105 w r\u00f3\u017cnych wsiach i mog\u0105 zadanie odrobi\u0107 razem tylko w szkole), nale\u017cy jednak przynajmniej kilka razy w roku proponowa\u0107 takie zadania, zw\u0142aszcza \u017ce dodatkowo prze\u0142amuje to bariery mi\u0119dzy uczniami, pomaga im korzysta\u0107 nawzajem ze swoich r\u00f3\u017cnych zasob\u00f3w i kompetencji. Takie prace prze\u0142amuj\u0105 poczucie osamotnienia s\u0142abszych uczni\u00f3w i ich l\u0119k przed kl\u0119sk\u0105, a uczni\u00f3w lepszych ucz\u0105 solidarno\u015bci i dzielenia si\u0119. Zadania grupowe maj\u0105 sens tylko wtedy, gdy nauczyciel\/ka \u201cmiesza\u201d r\u00f3\u017cnych uczni\u00f3w ze sob\u0105, tak by nie tworzy\u0142y si\u0119 zespo\u0142y \u201cprymus\u00f3w\u201d i \u201cs\u0142abeuszy\u201d.\u00a0\u00a0\u00a0\u00a0<\/span><\/p>\n

 <\/p>\n

Omawianie<\/b> i ocenianie zada\u0144 domowych<\/b> – wi\u0119ksz\u0105 warto\u015b\u0107 edukacyjn\u0105 maj\u0105 takie prace domowe, kt\u00f3rych cel kryteria oceny s\u0105 znane uczniom od pocz\u0105tku, bo zosta\u0142y przedstawione (lub wsp\u00f3lnie wypracowane) na lekcji b\u0105d\u017a wynikaj\u0105 jasno z jej przebiegu. To zasada oceniania kszta\u0142tuj\u0105cego, kt\u00f3re pomaga si\u0119 uczy\u0107, bo daje uczniowi konkretn\u0105 informacj\u0119 zwrotn\u0105, co powinien poprawi\u0107, a co zrobi\u0142 dobrze, w przeciwie\u0144stwie do oceniania sumuj\u0105cego, polegaj\u0105cego na wystawieniu oceny. Je\u015bli zadania maj\u0105 by\u0107 oceniane, konieczne jest nie tylko wcze\u015bniejsze podanie kryteri\u00f3w, ale tak\u017ce okre\u015blenie tzw.\u00a0 \u201cnacobezu\u201d (czyli \u201cna co b\u0119d\u0119 zwraca\u0107 uwag\u0119\u201d), ew. pokazanie przyk\u0142ad\u00f3w prac, kt\u00f3re spe\u0142niaj\u0105 lub nie spe\u0142niaj\u0105 tych warunk\u00f3w. Omawianie prac domowych powinno by\u0107 okazj\u0105 do docenienia wysi\u0142k\u00f3w r\u00f3\u017cnych dzieci, a nie zawsze tych samych – nale\u017cy za ka\u017cdym razem omawia\u0107 prace innych dzieci, szukaj\u0105c zawsze przynajmniej jednej rzeczy, kt\u00f3ra zosta\u0142a zrobiona dobrze (ciekawie, oryginalnie, starannie, na czas, kolorowo\u2026). To zmniejsza l\u0119k uczni\u00f3w i zwi\u0119ksza motywacj\u0119 s\u0142abszych uczni\u00f3w do pracy w domu.<\/span><\/p>\n

 <\/p>\n

Odwr\u00f3cona lekcja <\/b>– szczeg\u00f3ln\u0105 form\u0105 pracy, kt\u00f3ra mo\u017ce wyr\u00f3wnywa\u0107 szanse mi\u0119dzy uczniami jest tzw. odwr\u00f3cona lekcja. Zak\u0142ada ona odwr\u00f3cenie klasycznego porz\u0105dku: wyk\u0142ad\u00a0 i om\u00f3wienie tematu przez nauczyciela na lekcji, \u0107wiczenie umiej\u0119tno\u015bci w domu. Nauczyciel\/ka dostarcza uczniom materia\u0142 – najcz\u0119\u015bciej w postaci kr\u00f3tkiego filmu, tekstu czy infografiki, kt\u00f3ry zawiera podstawowe poj\u0119cia i informacje oraz prosi, by zapoznali si\u0119 z nim przez zaj\u0119ciami. Na lekcji uczniowie wsp\u00f3lnie to omawiaj\u0105, by nast\u0119pnie robi\u0107, to co zwykle robiliby w domu – \u0107wicz\u0105 nowe poj\u0119cia i umiej\u0119tno\u015bci, pog\u0142\u0119biaj\u0105 wiedz\u0119, dyskutuj\u0105, por\u00f3wnuj\u0105 i pisz\u0105 opowiadania. Popularno\u015b\u0107 oraz skuteczno\u015b\u0107 tej metody zale\u017cy od gotowo\u015bci nauczycieli\/lek do korzystania z nowych technologii. Trzeba tak\u017ce zadba\u0107, by wszyscy uczniowie mieli dobry dost\u0119p do materia\u0142\u00f3w zamieszczonych w sieci, co w niekt\u00f3rych przypadkach oznacza umo\u017cliwienie im obejrzenia\/przeczytania go w szkole.<\/span><\/p>\n

 <\/p>\n

Zadania domowe a wsp\u00f3\u0142praca z rodzicami <\/b>– jedn\u0105 ze strategii, kt\u00f3re zwi\u0119kszaj\u0105 szanse edukacyjne uczni\u00f3w jest nawi\u0105zanie konstruktywnych relacji z ich rodzicami i opiekunami, tak by w\u0142\u0105czyli si\u0119 w rozmaite aktywno\u015bci w szkole, a tak\u017ce w wi\u0119kszym stopniu wspierali swoje dziecko w domu – w uczeniu si\u0119 i wszechstronnym rozwoju emocjonalnym i spo\u0142ecznym.<\/span><\/p>\n

Im trudniejsza jest sytuacja rodziny, tym taka wsp\u00f3\u0142praca jest wa\u017cniejsza, cho\u0107 wymaga to czasem niestandardowych zachowa\u0144 ze strony nauczycieli i dyrektora szko\u0142y, a przede wszystkim prze\u0142amania nieufno\u015bci, l\u0119ku przed krytyk\u0105 i spo\u0142ecznym odrzuceniem. W\u0142a\u015bnie z tego powodu w niekt\u00f3rych systemach szkolnych, a w warunkach polskich – w niekt\u00f3rych szko\u0142ach i gminach – po\u015bwi\u0119ca im si\u0119 szczeg\u00f3ln\u0105 uwag\u0119, tworzy specjalne zespo\u0142y zadaniowe, ze wsparciem ze strony instytucji opieki spo\u0142ecznej itp. W rodzinach, kt\u00f3re czuj\u0105, \u017ce nie s\u0105 pozostawione same sobie, zaczyna by\u0107 \u0142atwiej rozmawia\u0107 o problemach szkolnych dzieci i \u0142atwiej pomaga\u0107 w ich rozwi\u0105zaniu. Rozmowa nauczyciela z rodzicami o tym, jakie aktywno\u015bci ucze\u0144 m\u00f3g\u0142by podejmowa\u0107 w domu, jakiego typu zadania pomog\u0105 mu rozwin\u0105\u0107 konkretne umiej\u0119tno\u015bci (np. czytania ze zrozumieniem) i jak go w tym wspiera\u0107, mo\u017ce pom\u00f3c prze\u0142ama\u0107 barier\u0119 l\u0119ku mi\u0119dzy szko\u0142\u0105 a domem.<\/span><\/p>\n

 <\/p>\n

Strategie systemowe czy szkolne?<\/b><\/p>\n

 <\/p>\n

Ryzyko pog\u0142\u0119biania si\u0119 r\u00f3\u017cnic mo\u017cna tak\u017ce zmniejsza\u0107 przez interwencje na poziomie systemowym. Wymaga\u0142oby to wprowadzenia do systemu szkolnego wsp\u00f3lnych standard\u00f3w \u201cdobrego zadania domowego\u201d, przygotowania zestaw\u00f3w przyk\u0142ad\u00f3w dobrych praktyk z r\u00f3\u017cnych etap\u00f3w edukacyjnych i r\u00f3\u017cnych przedmiot\u00f3w, a wreszcie regularnych szkole\u0144 nauczycieli i dyrektor\u00f3w szk\u00f3\u0142. Rekomendujemy r\u00f3wnie\u017c badania ilo\u015bciowe i jako\u015bciowe, by sprawdzi\u0107, kt\u00f3re strategie zadawania prac domowych pomagaj\u0105 \u201cr\u00f3wna\u0107 w g\u00f3r\u0119\u201d, a jakie prowadz\u0105 do pog\u0142\u0119biania przepa\u015bci.\u00a0<\/span><\/p>\n

 <\/p>\n

Jednak w obecnej sytuacji polskiej o\u015bwiaty, ogromne znaczenie mog\u0105 mie\u0107 przede wszystkim szkolne modele zadawania prac domowych. Chodzi o uruchomienie procesu uzgadniania zasad przez ca\u0142\u0105 szkoln\u0105 spo\u0142eczno\u015b\u0107, oczywi\u015bcie przy aktywnym udziale lub cho\u0107by wsparciu dyrekcji. Wymaga to przeprowadzenia powo\u0142ania ma\u0142ego zespo\u0142u roboczego, mini-diagnozy, otwartej szkolnej debaty, wsp\u00f3lnego wypracowania g\u0142\u00f3wnych zasad, a nast\u0119pnie sprawdzenia, jak one dzia\u0142aj\u0105 i przyj\u0119cia ich po ewentualnej korekcie. Taki model dzia\u0142ania zak\u0142ada w\u0142a\u015bnie #zadaNIEdomowe – inicjatywa Rzecznika Praw Obywatelskich i edukacyjnych organizacji spo\u0142ecznych, do kt\u00f3rej przy\u0142\u0105czaj\u0105 si\u0119 szko\u0142y i organy prowadz\u0105ce.<\/span><\/p>\n

 <\/p>\n

Opracowanie: Alicja Pacewicz w ramach programu \u201cPlan dla Edukacji\u201d <\/span><\/p>\n","protected":false},"excerpt":{"rendered":"

Jak zadawa\u0107 prace domowe, \u017ceby pom\u00f3c si\u0119 uczy\u0107 dzieciom z rodzin i region\u00f3w o ni\u017cszym kapitale ekonomicznym, kulturowym i pozycji spo\u0142ecznej? To by\u0142o jedno z pyta\u0144 poddanych dyskusji w ramach projektu „Plan dla Edukacji”<\/p>\n","protected":false},"author":6,"featured_media":1317,"comment_status":"closed","ping_status":"open","sticky":false,"template":"","format":"standard","meta":{"footnotes":""},"categories":[104],"tags":[],"class_list":["post-1316","post","type-post","status-publish","format-standard","has-post-thumbnail","hentry","category-biblioteka"],"yoast_head":"\n